Oermenselijk

De kaasstolp

Angst is een slechte raadgever. Dat weet iedereen, maar waarom eigenlijk? Waarom zou angst ons niet juist alert en vindingrijk maken? Het antwoord is eenvoudig. Angst is een oeroude emotie waardoor we niet met verstand maar met aangeboren patronen reageren. Dat is maar goed ook anders zouden alle dieren met weinig verstand aan gevaren ten prooi vallen. De aangeboren reacties zijn dus niet verstandig, maar daarom hoeven ze nog niet slecht te zijn. Hazen en konijnen, spreeuwen en mussen, kortom al wat snel en mobiel is, gaat op de vlucht. Meestal loopt dat goed af. Trage dieren zoals egels, schildpadden en slakken kruipen juist in hun schulp, verstoppen zich of maken zich zoals de kameleon onzichtbaar. Het werkt meestal prima. De derde reactie op gevaar is de aanval. Voorwaarde voor het succes van deze reactie is het bezit van wapens zoals scherpe tanden, klauwen of giftige stekels. Vaak is alleen het tonen van de wapens al voldoende afschrikkend voor een aanvaller.

Mensen hebben de keus uit alle drie en maken een afweging die van het karakter, het soort gevaar en de omstandigheden afhangt. Dat betekent ook dat we soms een foute keus kunnen maken. Gelukkig reageren we meestal instinctief goed. Voor een aanstormende trein of een vloedgolf gaan we zonder ook maar een ogenblik te hoeven nadenken op de vlucht. Voor een politieagent of inspecteur zullen we geneigd zijn ons te verstoppen en voor een dief sluiten we onszelf op in een vesting met alarminstallatie. Alleen als we zelf veel sterker zijn dan het gevaar gaan we over tot agressie. Door de eeuwen heen vinden we de sporen van deze drie reacties op angst.  Onze geschiedenis is een geschiedenis van oorlogen. Vluchtelingen die niets meer te verliezen hadden zorgden al vanaf 50.000 jaar geleden, ver voordat het woord asielzoeker bestond,  voor complete volksverhuizingen. De rijken hadden meer  te vrezen van dieven. Oude kastelen met dikke muren en slotgrachten zijn daarvan de stille getuigen. In veel gevallen heeft de bange mens bewaakte grenzen ingesteld en soms zelfs met dikke muren en ijzeren gordijnen over afstanden van duizenden kilometers. Wie bang is dat zijn vrouw wordt afgepakt door een rivaal, sluit haar op, bedekt haar onder een soort theemuts of houdt haar onder een figuurlijke kaasstolp. In westerse culturen is het meer gebruikelijk om rivalen te imponeren met fysieke bedreiging en desnoods een heus pak slaag. De reacties ontstaan vanzelf vanuit de onderbuik, ze zijn geselecteerd door de eeuwenlange evolutie omdat ze effectief waren.

Maar hoe reageren we op een ongedefinieerde angst voor een ongrijpbaar gevaar? 

Die angst is er meer dan ooit. Vergeleken met onze oersituatie, leven we in een onvoorstelbare materiele rijkdom. Daardoor hebben we veel te verliezen. Het gaat niet alleen om dieven. De hele economie kan instorten, we kunnen onze baan verliezen. We worden overspoeld met informatie, technologie en regels en steeds snellere veranderingen waardoor we bang zijn om achterop te raken. De TV brengt rampen en oorlogen vanuit de hele wereld in onze huiskamer. De wereld raakt steeds voller, de grondstoffen raken op, het klimaat raakt ontregeld, de derde wereld haalt ons in, de concurrentie is moordend. Ook in onze directe omgeving verdwijnt de vertrouwde zekerheid van familie en nabuurschap en maakt plaats voor anonimiteit. Vreemde mensen, vreemde talen, vreemde culturen.

 De reactie op deze bedreiging ligt niet voor de hand. Vluchten kan niet want overal elders is de situatie slechter, en voor agressie is geen duidelijk aanwijsbaar doelwit. De klassieke kaasstolp lijkt nog de beste keus, maar voor een gevaar dat wereldomvattend is kun je jezelf niet afsluiten. Toch treedt de kaasstolpreactie op. Angst activeert nu eenmaal de onderbuik en zet het verstand op nul. De xenofobie maakt zich van ons meester. We sluiten de grenzen voor al wat vreemd is en trekken onszelf terug in ons fort van welvaart. Eigen volk eerst, weg met irritante MOE arbeiders en Islamieten. Weg uit Europa en terug naar de gulden. Van die dingen. Boeven, dieven en profiteurs pakken we hard aan. Uitzetten of levenslang opsluiten die hap. Sommige vertegenwoordigers van deze reactie gaan zelfs zo ver dat ze zich omgeven met bodyguards. Journalisten en lastige meepraters worden op afstand gehouden. De boze buitenwereld wordt begluurd door smalle nissen en af en toe gooit de bangerd een vlugge tweet over de muur naar buiten om zich daarna weer vlug te verschansen. Sommige leiders proberen door middel van corruptie en repressie de verandering nog tegen te houden, maar het zal niet werken. We leven in een andere tijd. De onderbuik is niet aangepast aan het soort gevaar van nu. Angst is nu meer dan ooit een slechte raadgever. En wie toch al weinig verstand heeft moet dat zeker niet op nul zetten.