Oermenselijk

Duurzaamheid in de genen? (3)

Op hol geslagen competitie

Toen ik nog volop voor het adviesbureau in de weer was, schreef ik als ervaren senior de ene na de andere offerte. Het maken van een EU tenderdocument is teamwork en een vak apart. Er gaat veel tijd inzitten en kosten die je niet kunt verhalen. Ze komen indirect via de overhead terug in het uurtarief. Meestal doen meerdere bureau’s een poging, zodat de gemaakte offertekosten voor alle bureau’s samen vaak hoger zijn dan het hele aanbestedingsbedrag. Winnen doe je alleen maar soms en dan meestal omdat je tegen een te laag bedrag hebt aangeboden. Dergelijke projecten vallen tijdens de uitvoering vaak vies tegen en draaien bijna altijd op verlies uit. Dat gaat dan ook ten koste van de kwaliteit. Ondanks de enorme verspilling van talent en geld hechten we aan dit concurrentiemodel.

Tegenwoordig ben ik een zorgman. Naast de huishoudelijke taken is er genoeg tijd voor leuke dingen. Zo sta ik regelmatig langs de zijlijn als onze zoon een belangrijke voetbalwedstrijd moet spelen. Aanvankelijk probeerde ik op het spel te letten, de tactiek en de balbeheersing, maar sinds ik bij alles door de ogen van een gedragsbioloog kijk, vallen me heel andere dingen op. Na een gemene tackle of een twijfelachtige beslissing van de scheids, wordt het pas echt interessant.

Mensen die het in teamverband opnemen tegen andere teams, gedragen zich anders. Individualisme wordt ingeruild voor teamgeest. De specifieke uitingen die naar boven komen tijdens een voetbalwedstrijd of tijdens het maken van concurrerende offertes zijn verschillende inkleuringen van een algemeen patroon. Toen ik daar meer op ging letten zag ik dat de hele maatschappij vervuld is van rivaliteit en groepscompetitie waarbij de mannelijke strategie sterk overheerst. Soms is het een spel, soms is het bloedserieus, maar altijd schieten we, en vooral de mannen onder ons, vrijwel automatisch in het rollenpatroon dat door de emoties van de strijd wordt opgeroepen. Winnen is belangrijk. Meer, groter en sterker gaan vóór kwaliteit, de bijbehorende show-off en het krachtvertoon zijn vanzelfsprekend. Noem het profilering, reclame, spam of vragen om aandacht, onze maatschappij lijkt gevuld met schreeuwende marktkoopmannen in allerlei gedaantes. Wederzijds wantrouwen, agressie en ijverzucht gaan boven empathie met zorg en vertrouwen. Meestal wordt een conflict voorafgegaan door veel retoriek en escalerende wij/zij polarisatie. Samenwerking tussen rivaliserende teams is daarna vrijwel uitgesloten. Binnen de groepen prevaleren hiërarchische bevelstructuren en tucht. Het nemen van (te) grote risico’s is stoer en gaat boven zekerheid en veiligheid. Ook het zonder pardon veroveren en uitbuiten van minderheden past er bij. De onverschilligheid voor de lange termijn en de alom aanwezige verspilling en inefficiëntie zijn net als de obsessie voor seks en de neiging tot domineren over vrouwen typisch mannelijke trekjes.

De mannelijke competitiestrategie is niet exclusief zijn voor mensen. Die komt in tal van variaties bij veel sociale dieren voor. Normaal gesproken is er echter een gezond evenwicht met een vrouwelijke zorgstrategie waarin risicomijdend gedrag, kwaliteit en de belangen voor het nageslacht sfeerbepalend zijn. Dat gezonde evenwicht tussen twee basale levensstrategieën was oorspronkelijk ook bij de mens aanwezig. Onze vermogens tot empathie, liefdevolle zorg en vreedzame samenwerking zijn zelfs superieur. Al tijdens onze vroegste evolutionaire ontwikkeling zijn we echter ook gaan excelleren in competitie tussen groepen. Juist dit talent komt in het huidige economische systeem van de massamens versterkt naar boven. Het evenwicht lijkt ernstig verstoord. We zijn andere mensen geworden.