Oermenselijk

Machtsbeving

Begin november las ik in Trouw het woordje “machtsbeving”. Een fascinerend woord. Het suggereert dat er diep onder de oppervlakte krachten actief zijn die zich niets aantrekken van nationale grenzen. Daardoor zou het vertrek van de leiders Sócrates in Portugal, de Spaanse Zapatero, de Griekse Papandreou en Berlusconi in Italië onderdeel zijn van een algemeen patroon in de mediterrane regio . Zelfs de machtswisselingen in Tunesië, Libië en Egypte zouden daar deel van uitmaken. Men zou ook kunnen denken dat deze bevingen niet zozeer door een regionaal epicentrum veroorzaakt worden maar door een soort systeem-moeheid. Zo luidde de val van een serie Oost-Europese leiders het einde van het communistische systeem in en is de Arabische lente een beving die het einde van de Islamitische dictaturen begeleidt.  Als die theorie klopt, zou de recente machtsbeving in Zuid Europa het einde van de mediterrane versie van democratie betekenen. Bovendien mogen we dan bij het naderende einde van het financiële kapitalisme verwachten dat er nog heel wat koppen gaan rollen.

Het is een verleidelijke verklaring, maar toch denk ik dat er een nog dieper gelegen epicentrum voor de machtsbevingen bestaat dat zich zelfs helemaal niets aantrekt van de politieke systeemgrenzen. Machtswisselingen zijn immers helemaal niet beperkt tot de politiek. Ze komen voor in het bedrijfsleven waar de CEO’s komen en gaan en we zien het in de sport en vooral bij de voetbalcoaches. In alle gevallen is het een reactie op spanningen. Daarom is het woord “beving” zo raak. De spanning ontstaat meestal door ontevredenheid over slechte prestaties van de groep, het team, het concern of het land. Hoewel de coach de doelpunten niet kan maken of tegenhouden, is hij wel het mikpunt van de kritiek. Ministers worden als een kop van jut geofferd als er ergens onder de duizenden ambtenaren van hun ministerie een grove fout wordt gemaakt. Vaak sluimert de kritiek enige tijd en groeit dan opeens als een sneeuwbal aan en richt zich als een samengebalde frustratie tegen de leider. Nadat de leider vertrokken is, komt er een nieuwe voor in de plaats. In de gemeenschappelijke stemming van de groep voltrekt zich dus een merkwaardige omslag. Eerst synchroniseert de stemming zich in negatieve zin tegen de zittende leider en even later schaart men zich verwachtingsvol achter een nieuwe. In beide situaties zien we synchronisatierituelen opbloeien, zoals beschreven in Oermenselijk.  

Hoe het proces van de machtswisseling in detail verloopt, verschilt voor elke situatie, maar het principe van de mentale omslag is algemeen en lijkt verdacht veel op de gebeurtenissen tijdens de periodieke machtswisseling bij aan ons verwante diersoorten. Niet zelden gaat dit gepaard met strijd en hevige gevechten en zowel tijdens het rekken van de bestaande macht aan het einde als tijdens het vestigen van nieuwe macht, treedt er veel repressief geweld op. Behalve in de top, dreunt de beving vaak door tot in de lagere regionen en worden sociale netwerken en hiërarchieke structuren gezuiverd of vervangen door nieuwe.

Bij de sociale dieren hangt dit proces samen met een periodieke kwaliteitsselectie van het DNA via de mannelijke competitie. Het mechanisme zit zo diep in onze genen verankerd dat we er geen moment bij stilstaan. We hebben niet door dat we ons door oeroude instinctieve patronen laten leiden en we maken onszelf graag wijs dat er rationele grondslagen zijn die te maken hebben met verbetering van ons bestuurlijke systeem of beleid. Gevoelens zijn belangrijker dan het begrijpen van gecompliceerde economische processen. De machtswisseling lucht op en geeft opnieuw zelfvertrouwen voor de groep en perspectief voor de toekomst. De financiële markt reageert op deze stemmingswijziging en de indexen op de beurzen stijgen. Voor ons gevoel zijn we heel erg goed bezig. De nieuwe leiders gaan voortvarend aan de slag met veranderen. Het verlangen naar dieper inzicht in de gecompliceerde economische processen in hun mondiale samenhang wordt verdrongen door persoonlijke visie en verfrissend nieuw elan. Totdat de praktijk uitwijst dat niet elke verandering een verbetering hoeft te zijn. Dan herhaalt de cyclus zich en dat gaat door en door in een evolutie van systemen en structuren zoals dat ook met ons DNA al miljoenen jaren gebeurt. En ook dat gebeurde al die tijd zonder dat we het zelf beseften of begrepen.